Kelâm İslam Felsefesi ve Tasavvuf Kesişiminde Şemseddin Semerkandî’nin Nefs Teorisi

Ömer Ergül

doi:10.55709/okuokutpress.59

Dr. Omer Ergul

Author

Kutahya Dumlupinar Univeristy

https://orcid.org/0000-0002-4563-5742

Synopsis

This study examines how Muhammad b. Ashraf al-Samarqandī deals with the classical theological theory asserting that the soul is a obscure body. The theory of the soul by Samarqandī represents a resistance against the abstract theory of the soul that began with Rāghib al-Isfahanī and al-Ghazalī and became widespread in later theological discourse. Another aspect of Samarqandī’s theory of the soul is his ability to blend certain elements of the abstract soul theory with the theory of obscure body. The theory of the soul by Samarqandī has emerged in the context of debates shaped by Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s theory of the abstract soul and his criticisms regarding related issues. In this context, the study aims to elucidate the ground upon which al-Rāzī problematized issues related to the theory of the soul and to uncover the accumulation produced by Samarqandī on this basis. In this research, it has been observed that Samarqandī developed his system by reinforcing it with the following aspects, which are extensions of the concept of the abstract soul theory: bodily and spiritual perfection, distinction between sensory and rational perception, the view of internal senses located in the brain, and details regarding theoretical-practical intellect distinction. Furthermore, Samarqandī integrated Sufi elements related to asceticism and spiritual discipline into the theory in the context of the soul’s perfection. He accepts situations such as miracles and karamat as outcomes of spiritual attainment and endeavors to explain them on a rational basis as ordinary occurrences. It has been determined that Avicenna’s work, al-Isharat wa al-Tanbihat, holds a significant place at the core of Samarqandī’s synthesis attempt. On the other hand, it has been concluded that Samarqandī maintains general theological principles such as there is no eternal and abstract entity besides Allah, Allah is the agent who accomplishes His acts through His will, there is no necessary causality in the world, and the afterlife existence will involve a corporeal life in the unity of soul and body.

Keywords:

Shams al-Dīn al-Samarqandī, Avicenna, Fakhr al-Dīn al-Rāzī, Islamic Theology, Islamic Philosophy, Sufism, Soul, Theory of the Soul

References

Aḥmed b. Ḥanbel, Ebû ʿAbdullâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Aḥmed Muḥammed Şâkir. 8 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ḫadîs̱, 1416/1995.
Alper, Ömer Mahir. İbn Sînâ. Ankara: İSAM Yayınları, 6. Basım, 2018.
Alper, Ömer Mahir. İslam Felsefesinde Akıl-Vahiy Felsefe-Din İlişkisi: Kindi, Farabi, İbn Sina Örneği. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2000.
Altaş, Eşref. “Fahreddin er-Râzî’ye Göre İnsanın Mahiyeti ve Hakikati”. İnsan Nedir? İslam Düşüncesinde İnsan Tasavvurları. ed. Ömer Türker - İbrahim Halil Üçer. Ankara: İlem Yayınları, 1. Baskı., 2019.
Âmülî, Hasanzâde. el-Hucecü’l-bâliğa alâ tecerrüdi’n-nefsi’n-nâtıka. Kum: Bustân-ı Kitâb, 1381.
Âmülî, Hasanzâde. Uyûnu mesâili’n-nefs. Tahran: Müessese-i İntişârât Emîr Kebîr, 1371.
Aristoteles. Ruh Üzerine. çev. Ömer Aygün - Y. Gurur Sev. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2. Basım, 2019.
Aynî, Bedreddin el-. Umdetü’l-kârî şerhü Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
Bağdâdî, Ebü’l-Berekât el-. Kitâbü’l-Muʿteber fi’l-ḥikme. Haydarâbâd: Dâiretü’l-maârifi’l-Osmâniyye, 1357.
Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm el-Buḫârî el-. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî. thk. Muṣṭafa Dîb el-Buġâ. 7 Cilt. Dımaşk: Dâru İbn Kes̱îr; Dâru’l-Yemâme, 5. Basım, 1414/1993.
Bulğen, Mehmet - Baloğlu, Adnan Bülent. “Tenâsüh (İslâm Düşünce Tarihinde)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/443-446. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
Cengiz, Mehdi. “Kelâm-Felsefe Etkileşimi Bağlamında Şemseddîn es-Semerkandî’de Dış ve İç Duyular”. Hitit İlahiyat Dergisi 21/1 (2022), 177-202.
Cengiz, Mehdi. “Şemseddin es-Semerkandî’de Bilginin Tanımı Problemi”. Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi 8/1 (2022), 161-183.
Ceviz, Nurettin. “İbni Sînâ’nın el-Kasîdetu’r-Rûhâniyye Kasidesine Şeyhülislâm Feyzullah Efendi’nin Yaptığı Şerh”. Erzurumlu Şeyhulislam Seyyid Feyzullah Efendi Sempozyumu, 309-317.
Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-mevâkıf [Mevakıf Şerhi]. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
Cürcânî, Seyyid Şerîf el-. et-Taʿrîfât. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1983.
Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn. el-İrşâd. thk. Muhammed Yusuf Musa - Ali Abdülmünim Abdülhamid. Mısır: es-Seâde, 1950.
Çifçi, M. Faruk. “Seyyid Şerîf Cürcânî’nin er-Risâletü’l-Kudsiyye fî Şerhi’l-Kasîdeti’l-Mensûbe ilâ Ebî ‘Alî b. Sînâ Adlı Eseri (İnceleme ve Tenkitli Neşir)”. Hikmet Yurdu 8/15 (2015), 171-199.
Demirhan Erdemir, Ayşegül. “Ahlât-ı Erbaa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/24. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
Durusoy, Ali. İbn Sinâ Felsefesinde İnsan ve Alemdeki Yeri. İstanbul: İFAV, 3. Baskı., 2012.
Erdinç, Ziya. “Teftâzânî’nin Düşünce Sisteminde İnsanî Nefsin Varlığı ve Hakikati”. Nazariyat 7/2 (2021), 157-194.
Ergül, Ömer. “Şemsüddîn es-Semerkandî’nin Risâle fî mezhebi Ehli’s-sünne ve’l-cemâa İsimli Akâid Metninin Tahkik, Tahlil ve Tercümesi”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 11 (15 Temmuz 2023), 1-171.
Ergül, Ömer. “İbn Sînâ’nın El-Kasîdetü’l-Ayniyye’sine Nazîre: Şemsüddîn Es-Semerkandî’nin Şerhü’l-Kasîdeti’r-Rûhâniyye İsimli Eseri (Tahkik Ve Çeviri)”. Amasya İlahiyat Dergisi 22 (Haziran 2024), 475-528.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan el-. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn [İlk Dönem İslam Mezhepleri]. çev. Ömer Aydın - Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
Gafarov, Anar. “Nasîruddîn Tûsî Felsefesinde Nefsin Soyut Bir Cevher Oluşunun Temellendirilmesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 19 (2008), 45-62.
Gazzâlî, Ebû Hâmid el-. Meâricü’l-kuds fî medârici ma’rifeti’n-nefs. Beyrut: Dârü’l-âfâkı’l-cedîde, 1975.
Gazzâlî, Ebû Hâmid el-. Mi’yâru’l-ilm [İlmin Ölçütü]. çev. Ali Durusoy - Hasan Hacak. thk. Hasan Hacak. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2023.
Hanoğlu, İsmail. Fahruddîn er-Râzî’de Felsefî-Teolojik Antropoloji. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
Hillî, Allâme el-. el-Esrârü’l-hafiyye fî ulûmi’l-akliyye. Kum: İntişârât-ı Defter-i Teblîgât-ı İslâmî, ts.
İbn Fûrek, Muhammed b. Hasen. Mücerredü Makâlâti’l-Eşarî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut, 1987.
İbn Hazm. el-Fasl (Dinler ve Mezhepler Tarihi). çev. Halil İbrahim Bulut. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
İbn Kayyim el-Cevziyye. Kitâbu’r-Ruh. çev. Şaban Haklı. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
İbn Sînâ. “el-Kuva’l-insâniyye ve idrâkâtühâ”. Tis’u resâil fi’l-hikmeti ve’t-tabîiyyât. Kahire: Dâru’l-Arab, ts.
İbn Sina. en-Nefs min Kitâbi’ş-Şifâ. thk. Ayetullah Hasanzâde el-Âmülî. Kum: Mektebü’l-İ’lâmi’l-İslâmî, 1417.
İbn Sînâ, Ebû Ali. el-Adhaviyye fi’l-meâd. thk. Hasan Âsî. Tahran: Şems-i Tebrîzî, 1382.
İbn Sînâ, Ebû Ali. el-İşârât ve’t-tenbîhât. Kum: Neşrü’l-Belâğa, ts.
İbn Sînâ, Ebû Ali. en-Necât. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahrân, ts.
İsfahânî, Mahmûd b. Abdurrahmân el-. Tesdîdü’l-kavâid fî şerhi Tecrîdi’l-akâid. thk. Eşref Altaş vd. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
Kadî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. Muhammed Ali en-Neccâr - Abdülhalîm en-Neccâr. Kâhire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-te’lîf ve’t-terceme, 1963.
Kaplan, Hayri. Fahruddîn er-Râzî Düşüncesinde Ruh ve Ahlâk. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 2001.
Kaplan, İbrahim. “Şemsüddîn es-Semerkandî’nin Nübüvvet Anlayışı”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi V/4 (2016), 739-765.
Kaş, Murat. Seyyid Şerîf Cürcânî’de Zihnî Varlık. Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2017.
Kaş, Murat. “Zihnî Varlık Tartışmalarının Klasik Sonrası Dönemde Alımlanışı: Bilginin Mahiyeti ve Kategorisi Bağlamında Bir İnceleme”. Nazariyat 4/3 (2018), 49-81.
Kâtibî, Necmüddîn el-. Hikmetü’l-ayn [Varlık Hikmeti]. çev. Salih Aydın. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.
Koca, Muhammed Ali. “Kelamda Ruh Teorileri”. İslam Düşüncesinde Teoriler 1: Metafizik. ed. Ömer Türker. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
Koloğlu, Orhan Şener. “İbnü’l-Melâhimî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-1/615-618. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
Koloğlu, Orhan Şener. “Mutezile Kelâmında Yeniden Yaratma (İ‘âde)”. Usûl: İslam Araştırmaları 9/9 (2008), 7-40.
Kuleli, Zeynep. Kitâb el-Menâzir’in Temel Prensiplerinin Bilim Felsefesi Açısından İncelenmesi. Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
Kutluer, İlhan. “Aklî İdrâk ve Müşâhede: İbn Sînâ’nın Bilgelik Tipolojisinde Entelektüel Deneyimin Kavramsal ve Görsel Boyutları”. Yitirilmiş Hikmeti Ararken. 358-394. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
Melikşâhî, Hasan. el-İşârât ve’t-tenbîhât şerhi. çev. Tahir Uluç. 2 Cilt. İstanbul: Ketebe Yayınevi, 2021.
Meral, Yasin. “Tevrat’ta Ahiret Diriliş İnancı Neden Zikredilmedi? Yahudi Düşünürlerin Gerçekleri ve Kur’an’ın Tanıklığı”. İslâmî Araştırmalar (Dergi) 31/1 (2020), 1-17.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abddülbâkî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, ts.
Okşar, Yusuf. “Şemsüddin Muhammed b. Eşref es-Semerkandî’de Nefis ve Marifetullah”. Turkish Studies = Türkoloji Araştırmaları (Dergi) XIII/9 (2018), 175-194.
Okşar, Yusuf. “Şemsüddin Muhammed b. Eşref es-Semerkandî’nin İlmü’l-Ȃfȃk ve’l-Enfüs Adlı Eserinde Ruh Anlayışı ve Nefsin Tezkiyesi”. Third Sarajevo International Conference 3/4 (2017), 267-275.
Özalp, Hasan. “Aristoteles ve İbn Sînâ’nın Reenkarnasyonu Reddi”. Dinî Araştırmalar 16/42 (2013), 78-100.
Özpilavcı, Ferruh. Ebu’l-Berekât el-Bağdadî’de Nefs Teorisi. İstanbul : Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
Pezdevî, Ebü’l-Yüsr. Usûli’d-dîn. thk. Hans Peter Linss. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs, 2003.
Râzî, Fahreddin. el-Metâlibü’l-âliye. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-Arabî, 1987.
Râzî, Fahreddin. Me’âlimü Usûli’d-Dîn [Kelâm İlminin Esasları]. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
Râzî, Fahreddin er-. el-Mebâhisü’l-Meşrikıyye. Kum: İntişârât-ı Bidâr, 1411.
Râzî, Fahreddin er-. el-Muhassal [Ana Meseleleriyle Kelam ve Felsefe]. çev. Eşref Altaş. İstanbul: Klasik Yayınları, 1. Basım, 2019.
Râzî, Fahreddin er-. “el-Mülahhas fi’l-hikme ve’l-mantık”. “Fahruddin er-Râzî’nin Kitâbu’l Mulahhas fi’l-mantık ve’l hikme Adlı Eserinin Tahkîki ve Değerlendirmesi” İsimli Doktora Tezi İçinde. ed. İsmail Hanoğlu. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, 2009.
Râzî, Fahreddin er-. en-Nefs ve’r-rûh ve şerhu kuvâhuma. thk. Muhammed Sagir Hasan el-Ma’sumi. Tahran: Ma’hedü’l-ebhâsi’l-İslâmiyye, 1985.
Râzî, Fahreddin er-. Kitâbü’l-Erba’în fî usûli’d-dîn. Haydarâbâd: Dâirati’l-maârifi’l-Osmâniyye, 1353.
Râzî, Fahreddin er-. Meâlimü usûli’d-dîn [Kelâm İlminin Esasları]. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
Râzî, Fahreddin er-. Mefâtîhu’l-Gayb. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420.
Râzî, Fahreddin er-. Şerhü’l-İşârât ve’t-tenbîhât. 2 Cilt. Tahran: Encümen-i Âsâr, 1382.
Râzî, Kutbüddin er-. Şerhü’l-İşârât ve’t-tenbîhât. 3 Cilt. Kum: Neşrü’l-Belâğa, 1375.
Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mesud. Şerhü Ta’dîli’l-ulûm. thk. Mahmut Ay - Mustafa Borbuğa. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2021.
Semerkandî, Muhammed b. Eşref es. Bişârâtü’l-İşârât. thk. Ali Ucebî. 2 Cilt. Tahran: Mîrâs Mektûb, 2021.
Semerkandî, Muhammed b. Eşref es. “el-Envârü’l-ilâhiyye”. “Şemsüddîn Es-Semerkandî ve el- Envâru’l-ilâhiyye Adlı Eseri: Tahkik ve Tahlili” İsimli Yüksek Lisans Tezi İçinde. thk. Selami Yanmaz. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, 2022.
Semerkandî, Muhammed b. Eşref es-. “el-Maârif fî şerhi’s-Sahâif”. “Kitâbü’l-Maârif fî şerhi’s-Sahâif, Te’lîf: Şemsüddîn Muhammed b. Eşref es-Semerkandî, Tahkik ve Dirâse” Başlıklı Tez Çalışması İçinde. thk. Abdurrrahman Süleyman Ebû Suaylik. Amman: Câmiatü’l-ulûmi’l-İslâmiyye, Külliyetü’d-dirâseti’l-ulyâ, Kısmu usûli’d-dîn, 2012.
Semerkandî, Muhammed b. Eşref es-. el-Maârif fî şerhi’s-Sahâif. thk. Abdullah Muhammed Abdullah İsmail - Nazîr Muhammed en-Nazîr İyâd. 2 Cilt. Mısır: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs, 1. Basım, 2015.
Semerkandî, Muhammed b. Eşref es-. el-Mutekad [İslam İnanç İlkeleri]. çev. İsmail Yürük - İsmail Şık. Ankara: Araştırma Yayınları, 1. Baskı., 2011.
Semerkandî, Muhammed b. Eşref es-. “el-Mu’tekadât”. “Şemsüddîn es-Semerkandî ve El-Mu’tekadât Adlı Eseri: Tahkik ve Tahlili” Başlıklı Yüksek Lisans Tezi İçinde. thk. Fatih Köksal. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, 2023.
Semerkandî, Muhammed b. Eşref es-. es-Sahâifü’l-ilâhiyye. thk. Ahmed Abdurrrahman Şerif. Kuveyt: Mektebetü’l-felâh, 1985.
Semerkandî, Muhammed b. Eşref es-. es-Sahâifü’l-ilâhiyye. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2007.
Semerkandî, Muhammed b. Eşref es-. İlmü’l-âfâk ve’l-enfüs. thk. Gholamreza Dadkhah. California: Mazda Publishers, 2014.
Semerkandî, Muhammed b. Eşref es-. “Şerhü’l-Kasîdeti’r-Rûhâniyye”. Twenty Philosophical-Myctical Texts. ed. Ali Muhaddis. Uppsala: Acta Unıversıtatıs Upsalıensıs, 2008.
Semerkandî, Şemseddin. es-Sahâifü’l-ilâhiyye. çev. Ramazan Biçer. Ankara: TÜBA, 1. Baskı., 2017.
Semerkandî, Şemsüddîn. Şerhü’l-Kasîdeti’l-Kâfiyye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Reşit Efendi, 858.
Semerkandî, Şemsüddîn es-. İlmü’l-âfâk ve’l-enfüs [Alem ve İnsan]. çev. Yusuf Okşar - İsmail Yürük. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2020.
Semerkandî, Şemsüddîn es-. Risâle fî mezhebi Ehli’s-sünne ve’l-cemâa. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hasan Hüsnü Paşa, 1129-4.
Semerkandî, Şemsüddîn es-. Şerhü’l-Kasîdeti’l-Ayniyye. İstanbul: İBB Atatürk Kitaplığı, OE_Yz_000503/16.
Şahin, Eyüp. “Aristoteles’te Bedenin Formu Olarak Ruh: ‘De Anima’ Şerhleri Üzerinden Bir Analiz”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (2023), 88-107.
Şahin, Eyüp. “Platon’da Ruhun Ezelî Bir Form Olarak Ölümsüzlüğünün İspatı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 64/1 (2023), 99-120.
Şık, İsmail. “Felsefi Kelam Geleneğinde Varlık Kavramı ‘Şemsüddin es-Semerkandî Örneği’”. Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildirileri, 243-259.
Tabatabaî, Seyyid Muhammed Kâzım et- - Seyyid Mahmûd Necâd et-Tabatabaî (ed.). Mevsûatü’l-İmâm Ali b. Ebî Tâlib fi’l-Kitâbi ve’s-sünneti ve’t-târîh. 7 Cilt. Kûm: Dârü’l-hadîs li’t-tabati ve’n-neşr, 1385.
Taftâzânî, Sa’düddîn et-. Şerhu’l-Akâid. çev. Talha Hakan Alp. İstanbul: İFAV, 3. Basım, 2017.
Tanrıbilir, Tarık. İslam Kelamında Araz Teorisi (Şemsüddin es-Semerkandi Örneği). Çukurova Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
Tanrıbilir, Tarık. Şemsüddin Semerkandî’de Ontoloji ve Epistemoloji Bağlamında Kelam-Felsefe Etkileşimi. Çukurova Üniversitesi, Doktora Tezi, 2021.
Taşkın, Bilal. “Semerkantlı Bilim Adamı Şemsüddîn Muhammed Es-Semerkandî’nin Nefis/Ruh Teorisi Üzerine Bir İnceleme”. 285-289. Kazakistan, 2019.
Taşkın, Bilal - Şavluk, Hikmet. “Kudret Sahibi Bir Fâil Olarak İnsan: Şemseddin es-Semerkandî’de İlâhî Sıfatlar ve İnsan Fiilleri İlişkisi”. Hitit İlahiyat Dergisi 21/1 (2022), 479-502.
Teftâzânî, Sa’düddîn et-. Şerhü’l-Makâsıd. 5 Cilt. Kum: eş-Şerîf Rızâ, 1409.
Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî et-. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. Beyrut: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 1996.
Tiryaki, M. Zahit. “Güçlerden İşlevlere: Fahreddin Râzî’nin İç Duyular Eleştirisi”. Nazariyat 4/2 (2018), 73-115.
Tiryaki, Mehmet Zahit. “Uçamayan Adam: Fahreddin Râzî’de Ben Şuuru”. Nazariyat 6/1 (Nisan 2020), 1-38.
Toprak, Süleyman. “Kabir (Kelâm)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/37-38. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Tûsî, Nasîrüddîn et-. Bekâü’n-nefs baʿde fenâi’l-cesed. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs, 1425.
Tûsî, Nasîrüddîn et-. el-Ecvibetü’l-mesâili’n-nasîriyye. Tahran: Pejûhşigah-i ulûm-i insânî, 1383.
Tûsî, Nasîrüddin et-. Şerhü’l-İşârât ve’t-tenbîhât. 3 Cilt. Kum: Neşrü’l-Belâğa, 1375.
Tûsî, Nasîrüddîn et-. Tecrîdü’l-iʿtikâd. Tahran: Mektebetü’l-i’lâmi’l-İslâmî, 1407.
Tûsî, Nasîrüddîn et-. Telhîsü’l-Muhassal. Beyrut: Darü’l-edvâ, 1985.
Türker, Ömer. İbn Sînâ’da Metafizik Bilginin İmkânı. Ankara: İSAM Yayınları, 2. Basım, 2019.
Türker, Ömer. “Nefis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/529-531. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Türker, Ömer. “Tarif”. XL/28. İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi, 2011.
Türker, Ömer - İbrahim Halil Üçer (ed.). İnsan Nedir? İslam Düşüncesinde İnsan Tasavvurları. Ankara: İlem Yayınları, 1.Baskı., 2019.
Üçer, İbrahim Halil. “Sudur Teorisi”. İslam Düşüncesinde Teoriler 1: Metafizik. ed. Ömer Türker. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Bezm-i Elest”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/106-108. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Ruh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/187-192. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
Yıldırım, Ömer Ali. “Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî ve İbn Sînâ Bağlamında Nefislerin Bireyselleşmesi”. Bilimname 39 (2019), 187-219.
Yitik, Ali İhsan. “Tenâsüh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/441-443. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.