Tarihin hiçbir değiştirici ve dönüştürücü olayı, anlık kararların yarattığı sonuçların toplamı olarak görülemez. Her değişim ve dönüşüm tarihsel köklere ve süreçlere sahiptir; dolayısıyla Cumhuriyet dönemi modernleşmesi için kullanılan ‘tepeden inme modernleşme’ kavramı bu anlamda tartışmaya açıktır. Özellikle II. Mahmut’un tahta çıktığı 1808’de başlayan modernleşme çabaları, Cumhuriyet’in ilanıyla sonuçlanan bir süreci içinde barındırmaktadır. 1800’lü yılların başına tarihlendirilen Osmanlı modernleşmesinin ilk sonuçlarından biri 1839 Tanzimat fermanıdır. Siyasal alanda bu modernleşme 1876 anayasasını doğurmuş, nihayetinde Meşrutiyet ortaya çıkmıştır. Hukuk alanında ise Ahmet Cevdet Paşa’nın başkanlığında oluşturulan komisyonun çabalarıyla Mecelle ortaya çıkmıştır. Tanzimat Fermanı’nın din/diyanet ve ulema kanadında ortaya çıkardığı sonuçları İttihat-Terakki iktidarında daha sonra da Cumhuriyet döneminde görmek mümkündür. Kısmen Rönesans ve Reformasyon’un, daha büyük oranda da Aydınlanma’nın Osmanlı Devleti ve Avrupa arasında açtığı mesafeyi kapamaya yönelik modernleşme çabalarının bir ayağını da Osmanlı’da eğitim oluşturmuştur. Tanzimat sürecinin bir parçası olarak 1845’te kurulan Meclis-i Muvakkat’ın Osmanlı için planladığı yeni eğitim sisteminin adını Daru’l-fünûn koymak suretiyle daha çok dinselliği çağrıştıran ulûm ile yeniliğin göstergesi olan fünûn arasında bir zihniyet değişimine gittiğini görürüz. Üzerinde durulması gereken ilk mesele, bu yeni süreçte medresenin ve ulemanın kendini nasıl konumlandırdığıdır. Ulema yeni sürece ayak mı uydurdu yoksa yüzyılların birikimine yaslanarak kendine yeniliklere karşı meşru bir direnç zemini mi oluşturdu?