İsmâilîlik ve Neoplatonizm: Ebû Ya‘kûb es-Sicistânî Örneği
Main Article Content
Özet
Bu çalışma Ebû Ya‘kûb es-Sicistânî'nin Yeni Eflâtuncu görüşlerini, Plotinus'un düşünceleriyle karşılaştırmalı olarak ele almaktadır. 4./10. yüzyılda yaşayan Sicistânî, İsmâilîliğin Horasan-Mâverâünnehir dâîlerindendir. Zikredilen dönemde dâîlerin fikirlerini yayabildiği ve entelektüel düşünceler geliştirdiği bölgede, İsmâilîlerin güç kazandığı, bazı devlet adamlarının onlara destek verdiği gözlenmektedir. Bu gelişim, Muhammed b. Ahmed en-Nesefî ve Ebû Hâtim er-Râzî gibi dâîlerin Sicistânî'ye hatırı sayılır bir miras bırakmasını sağlamıştır. Öte yandan yine bu dönemde, mistik ögeler barındıran İsmâilîlik Yeni Eflâtuncu etkilerle bir felsefî dönüşüm geçirmiştir. Söz konusu dönüşümün mimarları Muhammed b. Ahmed en-Nesefî ve öğrencisi Sicistânî'dir. Nesefî'nin eserleri günümüze ulaşmadığından, Yeni Eflâtuncu İsmâilîliğin izleri, Sicistânî üzerinden sürülmektedir. Bu çalışmanın amacı, İsmâilî düşüncedeki Yeni Eflâtuncu etkilerin gün yüzüne çıkarılma çabalarına bir katkı sunmaktır. Sicistânî'nin eserlerindeki Yeni Eflâtuncu ögelere odaklanan çalışma, Plotinus'tan yoğun etkiler barındıran Tanrı ve âlem görüşleriyle sınırlandırılmıştır. Çalışma giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünün ilk kısmı metodolojik çerçeveye ayrılmış, çalışmanın konusu, amacı, sınırları, yöntemi ve çalışmada kullanılan bazı terimlere değinilmiştir. Araştırmanın kaynakları ve Sicistânî hakkındaki literatür değerlendirilmesi de bu kısımda yapılmıştır. Giriş bölümünün ikinci kısmı, Sicistânî'nin hayatı, halefi-selefi dâîler ve eserlerine ayrılmıştır. Ayrıca bu kısımda Sicistânî'nin düşünce dünyasındaki Yeni Eflâtuncu etkiler genel hatlarıyla özetlenmeye çalışılmıştır. Birinci bölüm Sicistânî'nin Tanrı anlayışına ayrılmıştır. Tenzihin aşırı bir örneğini sergileyen müellifin görüşleri Plotinus'un benzer görüşleriyle karşılaştırılmış, aradaki benzerlik ve farklılıklar tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu bölümün ilk yarısında, Tanrı'nın tanımlanamazlığına odaklanılmış, ona atfedilen bazı kavramların reddine değinilmiş ve benzeri görülmemiş bir tenzih anlayışı olan ikili tenzihe, diğer adıyla nefyin nefyine yer ayrılmıştır. Bölümün ikinci yarısı, Tanrı'yı tanımlanamaz kabul etmelerine rağmen Sicistânî ve Plotinus'un onun hakkında konuşması bağlamında, ona yakıştırılan bazı kavramları ve kullanım biçimlerini irdelemiştir. İkinci bölüm Tanrı âlem ilişkisi, âlemin oluşumu ve ruhanî âlem kısımlarından oluşmaktadır. Bu bölümün ilk kısmı, âlemi ezelî kabul eden Plotinus'un sudûr teorisiyle âlemin yoktan yaratıldığını dile getiren Sicistânî'nin savunduğu Emr düşüncesinin karşılaştırılmasına ayrılmıştır. Plotinus'un aksine Tanrı'nın illet olduğunu reddeden Sicistânî'de Emr'in varlığa nasıl illet olduğu ve ilk varlık olan Akl'ın yaratılışı bu kısımda ele alınmıştır. Bölümün ikinci kısmında ruhanî âlem ve onu oluşturan Akıl ve Nefs'in detayları incelenmiştir. Sicistânî'nin âlem anlayışında merkez noktada bulunan Akl'ın nasıl bir varlık olduğu, kapsayıcılığı, yaratıclığı, Nefs'le gerçekleştirdiği izdivaç, Nefs'in ondan fayda alması ve aldığı faydalarla cismanî âlemi yönetmesi, bu kısımda detaylandırılmıştır. Çalışmanın üçüncü bölümü cismanî âleme, ögelerine ve ögelerinden biri olan insana tahsis edilmiştir. İlk kısımda Nefs'in hemen altında başladığı ve feleklerle çevrili olduğuna inanılan cismanî âlemin bileşenleri olan madde, suret, felekler ve bunlarla ortaya çıkan hareket ve zamana değinilmiştir. İkinci kısımda Sicistânî'nin küçük âlem dediği insan ele alınmıştır. Bu bağlamda Plotinus ve Sicistânî'de önemli bir yer tutan, insanın ruhanî âlemle ilişkini sağlayan cüz’i nefs, İsmâilîlerin meleklerin yerine koyduğu Cedd, Feth ve Hayal ele alınmıştır. Plotinus'ta karşılığı olmamakla birlikte insan bahsinin altında ele alınması gereken nübüvvet, İsmâilî devir anlayışı, imamet, gelmesi beklenen mehdî ve şeriatın kaldırılması konularıyla çalışmanın gövdesi tamamlanmıştır. Sicistânî'nin eserlerindeki Yeni Eflâtuncu etkileri ortaya çıkarmak amacıyla hazırlanan çalışma, müellifin adı geçen felsefî ekolden büyük ölçüde etkilendiği, bunları eserlerinde yansıttığı sonucuna ulaşmıştır. Birçok konuda Plotinus'a sadık kalan Sicistânî, yoktan yaratma bahsinde ondan ayrılsa da âlemin ikiye ayrılması, sudûr hiyerarşisi ve insan nefsi konularında Plotinus'la aynı doğrultuda yol almıştır.
Anahtar Kelimeler:
İslam, İslam Mezhepleri Tarihi, İsmâilîlik, Yeni Eflâtunculuk, Ebû Ya‘kûb es-Sicistânî, Sicistânî, Plotinus, Tanrı, ÂlemKaynakça
- Abdülcâdir, Âdil Sâlim. el-İsmâ‘îlîyyun: Keşfü’l-esrâr ve nakdü’l-efkâr. Kuveyt, 2002.
- Abdülhamid, İrfan. İslam’da İ’tikadî Mezhepler ve Akaid Esasları. çev. Mustafa Saim Yeprem. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 3. Basım, 2015.
- Açıkgenç, Alparslan. “Sadrettin Şirazî’de Hareket Nazariyesi”. İslâmî Araştırmalar 2 (1986), 63-70.
- Adamson, Peter - Richard C. Taylor (ed.). İslam Felsefesine Giriş. çev. M. Cüneyt Kaya. İstanbul: Küre Yayınları, 5. Basım, 2018.
- Aḥmed b. Ḥanbel. Müsnedü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel. thk. Şuʿayb el-ʾArnaʾûṭ - ʿÂdil Murşid vd. 50 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1421/2001.
- Ahmed, Hanan Şihab. ed-Dâ‛î’l-Fâtimî Ebî Ya‛kub es-Sicistânî, ts.
- Akarsu, Bedia. Felsefe Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1975.
- Aristoteles. Fizik. çev. Saffet Babür. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2. Basım, 2001.
- Aristoteles. Gökyüzü Üzerine. çev. Saffet Babür. Ankara: Dost Kitabevi, 1997.
- Aristoteles. Metafizik. çev. Y. Gurur Sev. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2. Basım, 2016.
- Armstrong, A. H. “Emanation in Plotinus”. Mind 46/181 (1937), 61-66. https://doi.org/10.1093/mind/xlvi.181.61
- Armstrong, A. H. - Markus, R. A. Christian Faith and Greek Philosophy. New York: Sheed and Ward, 1960.
- Arslan, Ahmet. İlkçağ Felsefe Tarihi 5: Plotinos Yeni Platonculuk ve Erken Dönem Hristiyan Felsefesi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010.
- Ateş, Süleyman. “Kur’ân-ı Kerim’e Göre Evrim Teorisi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (1975), 127-146.
- Avcu, Ali. “Erken Dönem İsmaililiğinde Şeriatın Neshi Sorunu Üzerine”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (2009), 267-287.
- Avcu, Ali. Horasan - Maveraünnehir’de İsmailîlik. İstanbul: Marmara Akademi Yayınları, 2. Basım, 2018.
- Avcu, Ali. “Karmatîler: Ortaya Çıkışları, Fikirleri, Edebiyatı ve İslam Düşüncesine Katkıları”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 10/3 (2010), 199-246. https://doi.org/10.33415/daad.720606
- Avcu, Ali. Karmatîliğin Doğuşu ve Gelişim Süreci. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2011.
- Aydın, Cengiz - Aydın, Gülseren. “Batlamyus”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/196-199. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
- Bağdadî, Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-firak. thk. Muhammed Osman Huşt. Kahire: Mektebetu İbn Sîna, ts.
- Bedevî, Abdurrahman. el-Eflatûniyyeti’l-muhdese ‛inde’l-Arab. Kuveyt: Vekâletü’l-Matbûat, 2. Basım, 1977.
- Belhî, Ebü’l-Kâsım. “Kitabü’l-Makâlât”. Fadlü’l-i‘tizâl ve tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Fuad Seyyid. Beyrut: Dârü’l-Fârâbî, 2017.
- Bîrûnî, Ebu’r-Reyḥân Muḥammed b. Aḥmed el-Ḫârezmî. Taḥḳîḳu mâ li’l-Hind min Maḳûletin Maḳbûle fi’l-ʿAḳl ev Merẕûle. Beyrut: y.y., 1403.
- Blumenthal, H. J. “Nous and Soul in Plotinus: Some Problems of Demarcation”. Soul and Intellect: Studies in Plotinus and Later Neoplatonism. Hampshire: Variorum, 1993. https://doi.org/10.1163/1568525972652359
- Bolay, Süleyman Hayri. Felsefe Terimleri ve Doktrinleri Sözlüğü. Ankara: Atlas Yayınları, 12. Basım, 2018.
- Bosworth, C. Edmund. “Naṣr (I) B. Aḥmad (I) B. Esmāʿıl”. Encyclopaedia Iranica Online. Erişim 07 Haziran 2022. http://ekaynaklar.mkutup.gov.tr:2097/10.1163/2330-4804_EIRO_COM_143
- Bréhier, Émile. The Philosophy of Plotinus. çev. Joseph Thomas. Chicago: The University of Chicago Press, 1958.
- Buhârî. Sahîhü’l-Buhârî. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2002.
- Büstî, Ebü’l-Kāsım. “Keşfu esrâri’l-Bâtıniyye ve gavâri mezhebihim”. el-İsmâ‘îlîyyun: Keşfü’l-esrâr ve Nakdi’l-efkâr. thk. Âdil Sâlim Abdülcâdir. Kuveyt, 2002.
- Cevizci, Ahmet. Paradigma Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 3. Basım, 1999.
- Cevzî, Abdürrahman. el-Karâmita. thk. Muhammed es-Sabbâğ. el-Mektebü’l-islâmî, 5. Baskı, 1981.
- Corbin, Henry. İslam Felsefesi Tarihi. çev. Hüseyin Hatemi. 2 Cilt. İstanbul: İletişim Yayınları, 9. Basım, 2013.
- https://doi.org/10.1017/CBO9781107415324.004
- Coşkun, İbrahim. “Teşbih ile Tenzih Arasında S. Âmidî’nin Allah’ın Sıfatlarını Yorumlamadaki Metodu”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/1 (ts.), 23-59.
- Creswell, John W. Nitel Araştırma Yöntemleri. ed. Mesut Bütün - Selçuk Beşir Demir. çev. Osman Birgin vd. Ankara: Siyasal Kitabevi, 4. Basım, 2018.
- Cürcânî, Seyyid Şerîf. Kitâbu’t-taʿrîfât. thk. Heyet. Beyrut: y.y., 1403/1983.
- Çelik, Aydın. Fâtımîler Devleti Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018.
- Dağ, Mehmet. “İslam Felsefesinde Aristocu Zaman Görüşü”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (1973), 97-116. https://doi.org/10.1501/ilhfak_0000000487
- De Goeje, Michael Jan. el-Karâmite. ed. Hüsnî Zîne. Beyrut: Dâru İbn Haldûn, 1978.
- Devâdârî, Seyfüddîn Ebû Bekr b. Abdillâh b. Aybek. Kenzü’d-dürer ve Câmiʿi’l-gurer. thk. Salâhüddîn el-Müncid. 9 Cilt. İsa el-Bâbî'l-Halebî, 1971.
- Durusoy, Ali. “Hüviyyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/68-69. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
- Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eşʿas̱ es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Muḥammed Muḥyiddîn ʿAbdulḥamîd. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʿAṣriyye, ts.
- Ebû Firâs, Şihâbüddîn. Kitâbü’l-îzâh. thk. Arif Tamir. Beyrut: Matbaatü’l-Katolikiyye, 1964.
- Erdem, Engin - Pehlivan, Necmettin. “Varlığın ve Yokluğun Ötesi: Kemalpaşazâde’nin ‘Leys ve Eys’in Anlamının İncelenmesine Dair Risale’si”. İslam Araştırmaları Dergisi 27 (2012), 87-116.
- Erdoğan, İsmail. “Bazı İslam Düşünürlerine Göre Zamanın Kıdemi Meselesi”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1997), 51-61.
- Eş’arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. Makâlâtü’l-İslamiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. thk. Hellmut Ritter. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH, 1980.
- Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-Luga. thk. Muhammed Avz Mu‘rib. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
- Fahri, Macit. İslam Felsefesi Tarihi. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 5. Basım, 2000.
- Fârâbî, Ebû Nasr. Fusulü’l-Medeni. çev. Hanifi Özcan. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 1987.
- Fârâbî, Ebû Nasr. Kitâbu ârâi ehli’l-medîneti’l-fâzıla. thk. el-Bîr Nasrî Nâdir. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 2. Basım, 1986.
- Fârâbî, Ebû Nasr. Kitâbü’l-hürûf. thk. Muhsin Mehdî. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1970.
- Fârâbî, Ebû Nasr. “Uyûnü’l-mesail”. Mebâdi’ü’l-felsefeti’l-kadîme. thk. Muhibbüddîn el-Hatîb - Abdülfettâh el-Katlân. Kahire: Mektebetü’s-Selefiyye, 1910.
- Fenton, Paul B. “The Arabic and Hebrew Versions of the Theology of Aristotle”. Pseudo-Aristotle in the Middle Ages. 240-263. London: Warburg Institute, 1985.
- Ferâhîdî, Ebû Abdirrahman el-Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-Ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî - İbrahîm es-Sâmerrâî. 8 Cilt. Mektebetü’l-Hilâl, ts.
- Gâlib, Mustafa. E‘lâmü’l-İsmâ‘îliyyîn. Beyrut: Dârü’l-Yekazatü’l-Arabiyye, 1964.
- Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Maksadü’l-esnâ şerhu me‘ânî Esmâ’illahi’l-hüsnâ. thk. Bessâm Abdülvehhâb el-Câbî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2003.
- Gazzâlî, Ebû Hâmid. Fedâ’ihü’l-Bâtıniyye. Kuveyt: Dârü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, ts.
- Gazzâlî, Ebû Hâmid. Mîzânü’l-‘amel. Mısır: Dârü’l-Me‘ârif, 1964.
- Gilson, Etienne. Tanrı ve Felsefe. çev. Mehmet S. Aydın. İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 1999.
- Gökberk, Macit. Felsefe Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 21. Basım, 2011.
- Gusdorf, Georges. İnsan ve Tanrı. çev. Zeki Özcan. Bursa: Emin Yayınları, 2. Basım, 2012.
- Guthrie, W. K. C. A History of Greek Philosophy. 6 Cilt. Cambridge: Cambridge University Press, 1962.
- Gündüz, Şinasi. Yaşayan Dünya Dinleri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007.
- Güner, Ahmet. “Nasr b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/412-413. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
- Hard, Robin. The Routledge Handbook of Greek Mythology. London, New York: Routledge, 2004.
- Hüsrev, Nâsır. Zâdü’l-müsâfirîn. Berlin: Çaphane-i Kâviyânî, ts.
- Inge, William Ralph. The Philosophy of Plotinus. 2 Cilt. London: Longmans, Green and Co., 1918.
- Ivanow, W. Ismaili Literature. Tahran: Tehran University Press, 1963.
- İbn Havkal. Sûretü’l-arz. 6 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, Leiden, 1938.
- İbn Manzûr. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, ts.
- İbn Sînâ. “er-Risâletü’l-arşiyye”. Mecmû‘u Resâili’ş-Şeyhi’r-Reîs. Dâiretü’l-Maarifi’l-Osmaniyye, 1353.
- İbnü’l-Esîr, İzzeddin. el-Kâmil fî’t-târîh. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 2012.
- İbnü’n-Nedîm. el-Fihrist. Mısır: el-Mektebetü’r-Rahmâniyye, 1348.
- İdrîs İmâdüddîn, Hasan b. Abdullah el-Kureşî. Uyûnü’l-ahbâr ve fünûnü’l-âsâr. thk. Mustafa Gâlib. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Endelüs, ts.
- İhvân-ı Safâ. Resâilü İhvâni’s-Safâ. 4 Cilt. Kum: Mektebetu Mektebü’l-İ‘lâmi’l-İslamî, 1405.
- İlahi Zahîr, İhsan. el-İsmâîlîyye: Târîh ve Akâid. Lahor: Mektebetu Beytü’s-selâm, ts.
- İlhan, Avni. “Aslah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/495-496. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
- İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer. et-Tebsîr fi’d-dîn. thk. Kemal Yusuf el-Hût. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
- Karadaş, Cağfer. “Atomcu Düşünceler ve Kelâm Atomculuğu”. Kelam Araştırmaları 2/1 (2004), 57-72.
- Karadaş, Cağfer. “Eş‘arî Kelam Okulu”. Kelam El Kitabı. ed. Şaban Ali Düzgün. 111-136. Ankara: Grafiker Yayınları, 5. Basım, 2016.
- Karadaş, Cağfer. Kelâm Düşüncesinde Evren ve İnsan. Bursa: Emin Yayınları, 2011.
- Karadaş, Cağfer. Muhyiddin İbn ‘Arabî’nin İtikadî Görüşleri. Bursa: Emin Yayınları, 2018.
- Karadaş, Cağfer. “Peygamberlerin Beşeriliği Üzerinden Batınîlerin ve Felsefecilerin Peygamberlik ve Vahiy Anlayışı”. Bilge Adamlar 50 (2020), 151-159.
- Karadaş, Cağfer. Zaman mekân İçinde İnsan ve Kaderi. Bursa: Emin Yayınları, 2009.
- Karamanolis, George E. Plato and Aristotle in Agreement. Oxford: Clarendon Press, 2006.
- Karlığa, H. Bekir. “Anâsır-ı Erbaa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/149-151. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
- Karlığa, H. Bekir. “Cirm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/27-28. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
- Kars, Aydogan. Unsayin God Negative Theology in Medieval Islam. New York: Oxford University Press, 2019. https://doi.org/10.1080/20465726.2021.1923255
- Kaya, Cüneyt (ed.). İslam Felsefesi Tarih ve Problemler. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
- Kaya, Mahmut. “Esîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/390. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
- Kaya, Mahmut. İslam Filozoflarından Felsefe Metinleri. İstanbul: Klasik Yayınları, 7. Basım, 2010.
- Kaya, Mahmut. “Râzî, Ebû Bekir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/479-485. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
- Kılıç, Sevda Önal. “Yedi Sayısının Kültürel Arkaplanı Çerçevesinde Garîbnâme Mesnevi’sinin Yedinci Bölümü Üzerine Bir İnceleme”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 86 (2018), 111-132. https://doi.org/10.31624/tkhbvd.2018.6
- Kindî, Ebû Yusuf Ya‘kub b. İshâk. Resâilü’l-Kindî’l-felsefiyye. thk. Muhammed Abdülhadî Ebû Rîde. Kahire, 2. Basım, 1978.
- Kirmânî, Ahmed Hamîdüddîn. Kitâbü’r-riyâd. thk. Arif Tamir. Beyrut: Dârü’s-sekâfe, ts.
- Kirmânî, Ahmed Hamîdüddîn. Mecmû‘etu resâili’l-Kirmânî. thk. Mustafa Gâlib. Beyrut: Müessesetü’l-câmi‛iyye, 2. Basım, 1987.
- Kirmânî, Ahmed Hamîdüddîn. Râhetü’l-‘akl. thk. Mustafa Gâlib. Beyrut: Dârü’l-Endelüs, 1983.
- Köroğlu, Burhan. İslam Kaynakları Işığında Yeni Platoncu Felsefe. Marmara Üniversitesi, Doktora, 2001.
- Kurtoğlu, Zerrin. Plotinus’un Aşk Kuramı. Bursa: Asa Kitabevi, 2. Basım, 2000.
- Kutluer, İlhan. “Felek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/303-306. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
- Lewis, Bernard. “An Ismaili Interpretation of the Fall of Adam”. Bulletin of The School of Oriental Studies 9/3 (1938), 691-704.
- Lewis, Bernard. The Origins of Isma‘īlism. Cambridge: W. Heffer & Sons Ltd, 1940.
- Madelung, Wilferd. “İsmâilîlik: Eski ve Yeni Davet”. çev. Muzaffer Tan. Dini Araştırmalar 9/25 (2006), 281-294.
- Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Âsım İbrahîm el-Keyâlî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
- Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtu Ehli’s-Sunne. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’i-İlmiyye, 2005.
- Mecdû‘, İsmâil b. Abdürrasûl. Fehresetü’l-kütüb ve’r-resâîl. thk. Alinakî Munzevî. Tahran: Çaphane-i Dânişgah-i Tehrân, 1966.
- Menn, Stephen. “Aristotle and Plato on God as Nous and as the Good”. The Review of Metaphysics 45/3 (1992), 543-573.
- Merlan, Philip. From Platonism to Neoplatonism. New Scholasticism. The Hague: Springer, 1953. https://doi.org/10.5840/newscholas19573116
- Mustafa, İbrahîm vd. el-Muʿcemü’l-vasît. Dârü’d-Daʿve, ts.
- NABİ, Mohammed Noor. “Plotinus ve İbni Sina’nın Felsefi Sistemlerinde Sudur Nazariyesi”. çev. Osman Elmalı - H. Ömer Özden. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33 (Aralık 2010), 221-227.
- Nâsır-ı Hüsrev, Ebû Muîn. Câmiʿu’l-hikmeteyn. ed. Henry Corbin - Muhammed Muîn. Tahran: Kitabhane-i Tahûrî, 2. Basım, 1342.
- Nevbahti, el-Hasan b. Musa. Firaku’ş-Şîa. Beyrut: Menşûratü’r-Rıza, 2012.
- Nizâmülmülk. Siyâsetnâme. çev. Mehmet Taha Ayar. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 5. Basım, ts.
- Onat, Hasan. “Hattâbiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/492-493. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
- Öz, Mustafa. “Cennâbî, Ebû Tâhir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/372-373. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
- Öz, Mustafa. “İmâmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/207-209. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
- Palmer, D. W. “Atheism Apologetic and Negative Theology in the Greek Apologists of the Second Century”. Vigiliae Christianae 37/3 (1983), 234-259. https://doi.org/10.1163/157007283x00098
- Perl, Eric D. Plotinus Ennead V.1: On the Three Primary Levels of Reality. Las Vegas: Parmenides Publishing, 2015. https://doi.org/10.33776/ec.v21i0.3243
- Plotinus. Enneadlar. çev. Zeki Özcan. Bursa: Asa Kitabevi, 1996.
- Plotinus. Enneads V. çev. A. H. Armstrong. London: Harvard University Press, 1984.
- Plotinus. Tasû‘atu Eflûtîn. çev. Ferîd Ceber. Beyrut: Mektebetu Lübnan Naşirûn, 1997.
- Plotinus. The Enneads. ed. Lloyd P. Gerson. çev. George Boys-Stones vd. St Ives: Cambridge University Press, 2018. https://doi.org/10.7202/1058105ar
- Poonawala, Ismail K. Biobibliography of Ismā‘īlī Literature. Malibu: Undena Publications, 1977.
- Popkin, Richard H. “Metafiziğin Kısa Tarihi”. Metafiziğe Giriş. ed. Ahmet Cevizci. 121-246. İstanbul: Paradigma Yayınları, 2001.
- Ptolemaeus, Claudius. Ptolemy’s Almagest. çev. G. J. Toomer. London: Gerald Duckworth & Co. Ltd., 1984.
- Râzî, Ebû Hâtim. Kitabu’l-Islâh. çev. Seyyid Celalüddîn Müctbeba. Tahran: Müessesei Mutâla‛ti İslamî, 1383.
- Râzî, Ebû Hâtim. Kitâbü’z-zîne. thk. Hüseyin b. Feyzullah el-Hemedânî. 3 Cilt. Müessesetü’l-Hemedânî’s-Sekâfiyye, 3. Basım, 2010.
- Râzî, Fahreddîn. el-Metâlibü’l-‘âliyye. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.
- Râzî, Fahreddîn. Mefâtîhü’l-gayb. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420.
- Remes, Pauliina. Neoplatonism. Stocksfield: Acumen Publishing Limited, 2008.
- Ribes, François. “Yeni-Platonculuk ve Plotinos”. çev. İsmail Yerguz. Modern Dünyanın Yaratılması. ed. Jacqueline Russ. İstanbul: İletişim Yayınları, 2. Basım, 2013.
- Rist, John M. “Plotinus on Matter and Evil”. Phronesis 6/2 (1961), 154-166. https://doi.org/10.1163/156852861x00170
- Rudolph, Kurt. Gnosis: The Nature & History of Gnosticism. ed. Robert Mclachlan Wilson. çev. P. W. Coxon - K. H. Kuhn. New York: Harpersanfracisco, 1987.
- Sâkit, Selman. “Nükâti derbâre-i Keşfü’l-mahcûb-i Ebû Ya‘kub Sicistânî”. Ayine-i Mîras 57 (ts.), 189-198.
- Sicistânî, Ebû Ya’kub. el-Mekālîdü’l-melekûtiyye. thk. Ismail K. Poonawala. Tunus: Dârü’l-Garbi’l-Islamî, 2011.
- Sicistânî, Ebû Ya’kub. el-Yenâbî‛. thk. Mustafa Gâlib. Beyrut: el-Mektebetü’t-Ticârî, 1965.
- Sicistânî, Ebû Ya’kub. İsbâtü’n-nübû’ât. thk. Arif Tamir. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 2. B., 1982.
- Sicistânî, Ebû Ya’kub. Keşfü’l-mahcûb. Tahran: Kitabhane-i Tahûrî, 1988.
- Sicistânî, Ebû Ya’kub. Kitâbü’l-iftihâr. thk. İsmail K. Poonawala. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-Islamî, 2000.
- Sicistânî, Ebû Ya’kub. “Risâletü’l-Bâhire”. thk. Bistân Hircî. Tahkîkât-ı İslâmî 2 (1371), 21-50.
- Sicistânî, Ebû Ya’kub. “Süllemü’n-necât”. Abū Ya‛qūb Al-Sijistānī and Kitāb Sullam Al-Najāt. ed. Mohamed Abualy Alibhai. Harvard University, 1983.
- Sicistânî, Ebû Ya’kub. “Tuhfetü’l-müstecîbîn”. Selâsu resâile İsmâ‘îliyye. thk. Arif Tamir. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, 1983.
- Stern, S. M. “Abū Ḥātim al-Rāzī”. Encyclopaedia of Islam. Erişim 04 Haziran 2022. http://ekaynaklar.mkutup.gov.tr:2097/10.1163/1573-3912_islam_SIM_0198
- Stern, S. M. “The Early Ismā‛īlī Missionaries in North-West Persia and in Khurāsān and Transoxania”. Bulletin of The School of Oriental and African Studies 23/1 (1960), 56-90. https://doi.org/10.1017/s0041977x00148992
- Studtmann, Paul. “On the Several Senses of ‘Form’ in Aristotle”. Apeiron 41/3 (2011), 1-26. https://doi.org/10.1515/apeiron.2008.41.3.1
- Sultanov, Ələddin. “İlk İnsanın Yaradılması Çərçivəsində Fəxrəddin Razi və Almalılı Həmdi Yazırın Görüşlərinin Müqayisəsi”. Bakı Dövlət Üniversitesi İlahiyat Fakültəsinin Elmi Məcmuəsi 27 (2017), 37-54.
- Sunar, Cavit. “Parmenides ve Varlık Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (1973), 17-27. https://doi.org/10.1501/ilhfak_0000000497
- Şafi‘î, Hasan Mahmûd. el-Medhal İlâ Dirâsâti İlmi’l-Kelâm. Karaçi: İdâretü’l-Kur’an ve’l-Ulûmi’l-İslamiyye, 2. Basım, 2001.
- Şahin, Hasan - Cihan, Ahmet Kamil. “İshak b. Süleyman el-İsrâîlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/544-546. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
- Şehristanî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim. el-Milel ve’n-Nihal. thk. Fehmî Muhammed Muhammed. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’i-İlmiyye, 3. Basım, 1992.
- Şenel, Cahid. Yeni Eflâtunculuğun İslam Felsefesine Yansımaları. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2017. https://doi.org/10.12658/d0199
- Şimşek, Ali. Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, 2012.
- Tamir, Arif. el-İmametu fi’l-İslâm. Beyrut: Dârü’l-Edvâ’, 1998. https://doi.org/10.1192/bjp.112.483.211-a
- Tan, Muzaffer. Haşşâlîliğin Tarihsel Arka Planı: İsmaili Davet Yapılanması. Ankara: Maarif Mektepleri Yayınları, 2017.
- Tan, Muzaffer. “Horasan ve Maveraünnehir’de İlk İsmâʿîli Faaliyetler”. Dini Araştırmalar 10/30 (2010), 55-73.
- Teftezânî, Sa‘düddîn. Şerhü’l-‘akîdeti’n-Nesefiyye. thk. Mustafa Merzûkî. Cezâir: Dârü’l-Hüda, 2000.
- Tehânevî, Muhammed Ali. Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. thk. Ali Dahrac. çev. Abdullah Halidî - George Zinati. Beyrut: Mektebetu Lübnan Naşirûn, 1996.
- Terkan, Fehrullah. “El-Fârâbî’ye Atfedilen Yeni-Eflatuncu Bir Eser: Risâle fî’l-‘İlmi’l-İlâhi”. Dîvân 20 (2006), 185-226.
- Teyfur, Mansur. “Ebû Hâti̇m Ahmed b. Hamdân er-Râzî’ni̇n Hayatı, Eserleri̇ ve İsmâi̇li̇yye Mezhebi̇ i̇le Olan İli̇şki̇si̇”. Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2016), 129-150.
- Tığlı, Asiye. “İsmâilîlik’te Nefsânî Diriliş ve Tenasüh İnancı”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31/1 (2022), 1-37. https://doi.org/10.51447/uluifd.1103575
- Tığlı, Asiye. “İsmâilîlik’te Varlığın Hudûdu ve Âdem’in Hübûtu”. Kader 19/2 (31 Aralık 2021), 785-812. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.993777
- Tirmiẕî. es-Sunen. thk. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1998.
- Topaloğlu, Bekir. Allah İnancı. İstanbul: İSAM Yayınları, 3. Basım, 2008.
- Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 4. Basım, 2015.
- Turan, Maşallah. “İlk İnsan ve İlk Peygamberin Yaratılış Serüveni”. 2. Uluslararası Mardin Artuklu Bilimsel Araştırmalar Kongresi. 542-561. Mardin: Farabi Yayınevi, 2019.
- Turhan, Kasım. “İnniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/315-316. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
- Ulrich, Rudolph. “Ammonius (Ps.) Son of Hermias”. Encyclopaedia of Islam THREE. Erişim 14 Haziran 2022.
- http://ekaynaklar.mkutup.gov.tr:2097/10.1163/1573-3912_ei3_SIM_0074
- Ural, Şafak. Temel Mantık. İstanbul: Çantay Kitabevi, 2. Basım, 1995.
- Üçer, İbrahim Halil. “Antik-Helenistik Birikimin İslam Dünyasına İntikali: Aristotelesçi Felsefenin Üç Büyük Dönüşüm Evresi”. İslam Felsefesi Tarih ve Problemler. ed. M. Cüneyt Kaya. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
- Üçer, İbrahim Halil. İbn Sînâ Felsefesinde Suret Cevher ve Varlık. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
- Ülken, Hilmi Ziya. İslâm Felsefesi. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 6. Basım, 2015.
- Wakelnig, Elvira. “Iamblichus”. Encyclopaedia of Islam, THREE. Erişim 27 Haziran 2022. http://ekaynaklar.mkutup.gov.tr:2097/10.1163/1573-3912_ei3_COM_30611
- Walker, Paul E. “Abū Tammām and His Kitāb al-Shajara: A New Ismaili Treatise from Tenth-Century Khurasan”. Journal of the American Oriental Society 114/3 (1994), 343-352. https://doi.org/10.2307/605078
- Walker, Paul E. Abū Ya‘kūb al-Sijistānī: Intellectual Missionary. London, New York: I.B. Tauris, 1998.
- Walker, Paul E. Abū Ya‛qūb al-Sijistānī and the Development of Ismaili Neoplatonism. The University of Chicago, Doktora Tezi, 1975. https://doi.org/10.1086/ahr/100.5.1633
- Walker, Paul E. Early Philosophical Shiism: The Ismaili Neoplatonism of Abū Ya‛qub al-Sijistānī. New York: Cambridge University Press, 1993. https://doi.org/10.1086/ahr/100.5.1633
- Walsh, Henry - Wilshire, Bruce. “Metafizik Nedir”. Metafiziğe Giriş. ed. Ahmet Cevizci. 1-120. İstanbul: Paradigma Yayınları, 2001.
- Walzer, R. “Buruḳlus”. Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Erişim 27 Haziran 2022. http://ekaynaklar.mkutup.gov.tr:2097/10.1163/1573-3912_islam_COM_0130
- Walzer, R. “Furfūriyūs”. Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Erişim 27 Haziran 2022. http://ekaynaklar.mkutup.gov.tr:2097/10.1163/1573-3912_islam_SIM_2403
- Weber, Alfred. Felsefe Tarihi. çev. H. Vehbi Eralp. istanbul: Sosyal Yayınlar, 5. Basım, 1998.
- Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn. Mu‘cemü’l-büldân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
- Yavuz, Abdullah Ömer. Coğrafya ve Mezhep. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
- Yavuz, Yusuf Şevki. “Hareket”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/120-121. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
- Zeller, Eduard. Grek Felsefesi Tarihi. çev. Ahmet Aydoğan. İstanbul: İz Yayıncılık, 2001.
- Zemaḫşerî. el-Keşşâf ʿan Ḥaḳâîḳı Ğavâmiḍi’t-Tenzîl. 4 sternCilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1407.
- Zimmerman, Brandon. “Does Plotinus Present a Philosophical Account of Creation”. The Review of Metaphysics 67/1 (2013), 55-105.
- el-îzâh fi’l-hayri’l-mahz li Aristûtâlîs. ed. Otto Bardenwewer. Freiburg im Breisgau, 1882.
- Kur’an-ı Kerim Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Basım, 2011.
- Üsûlûcyâ: Aristoteles’in Teolojisi. ed. Ömer Türker. çev. Cahid Şenel. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2017.
Lisans
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.