Mimarları derviş olan Tasavvuf tarihine bir bütün olarak bakıldığı zaman iki temel kurumla karşılaşılır: Tekke ve Tarîkat. Hicrî ikinci asırla birlikte kurulmaya başlanan tekkeler, tasavvufî hayatın sûfîler tarafından inşa edilen özel müesseseleridir. Bu müesseseler, sûfîleri yetiştirmiş, sûfîler de tekkeler kurarak bu düşüncenin yaygınlık kazanmasını temin etmişlerdir. Mutasavvıflar bu merkezlerde dervişlerin tasavvufî hayatlarına yön vermiş, sohbet ve eserleriyle bu düşünme ve yaşama tarzını insanlara sunmuşlardır. Tarîkat ise, daha sonraki asırların gerçeğidir. Her ne kadar, Hucvirî’nin Keşfu’l-Mahcûb’da belirttiği gibi, ilk dönem sûfîlerine nisbet edilen, Cüneydiyye, Sehliyye, Tayfuriyye, Muhasibiyye, Harraziyye... gibi tasavvufî mektepler varsa da bunların bugün anlaşılan mânâda tarîkat olmadığını söylemek gerekir. Bu mektepler daha çok o sûfîlerin görüşleri etrafında oluşan fikirlerdir. Tarîkat deyince akla gelen Kâdiriyye, Nakşibendiyye, Rifâiyye, Bektâşiyye... gibi tasavvufî yolların tarih sahnesine çıkışı XII. yüzyıldan sonradır. Bir başka ifadeyle söz konusu tarîkatların kurucu pîrleri bu asır ve daha sonraki yüzyıllarda yaşamışlardır. Yani ilk altı asırda tasavvufî hayat vardır, tekke vardır, sûfî, derviş ve şeyh vardır; fakat bu düşünce, tarîkat adı altında henüz bağımsız bir müessese haline gelememiştir. Bu durum mezhepler oluşmadan önceki fıkhın veya kelâmın durumuna benzemektedir.