19.yüzyıl sonları, 20. Yüzyıl başlarında yaşamış Türk-İslam dünyasının önemli düşünürlerinden biri olan İsmail Gaspıralı, entelektüel çabaları ve Kırım Türkleri başta olmak üzere Türk dünyası ve Müslüman topluluklar için yaptıklarıyla derin izler bırakmıştır. Eğitim, milli kimlik ve medeniyet kurma alanlarında yaptığı yenilikçi katkılar, yaşadığı çağın ötesinde bir vizyon örneğidir. Gaspıralı, Çarlık Rusya’sının vatandaşı olarak baskı ve asimilasyon politikaları gölgesinde, toplumsal değişim ve modernleşme tartışmalarında kendi bakış açısıyla yeni bir soluk getirmiştir. Döneminin sancılı koşullarından bir yandan illi uyanış hareketini desteklerken, diğer yandan Müslüman toplulukların kültür ve inançlarını koruyarak ilerlemesini sağlayacak bir düşünsel zemin oluşturmayı hedeflemiştir. İsmail Bey’in fikirlerini özgün kılan taraf, modernleşme ve reform tartışmalarında Batı’nın teknik üstünlüğüyle Türk-İslam toplumlarının ahlaki ve kültürel değerlerini uzlaştırma çabasıdır. Bu bağlamda Gaspıralı’nın Batı dünyasının teknik ve bilimsel başarılarını, Türk-İslam toplumlarının kimlik bunalımlarını aşacağı ve tarihteki hak ettikleri müreffeh topluma ulaşacakları bir medeniyet tasavvuru ortaya koyduğu söylenebilir. Toplumsal reform hakkındaki düşüncelerini, ‘dilde, fikirde ve işte birlik’ sloganı altında pratiğe dönüşmesi amacıyla Tercüman gazetesinde yayınlamıştır. Onun ürettiği eserler ve çabaları, Türk ve Müslüman dünyada modernleşme hareketlerine yön veren bir fikri öncü olmasını sağlamıştır. Gaspıralı, çalışmalarıyla milli kimliği sağlamlaştırırken, aynı zamanda İslam’ın yaşadığı çağa hitap edebileceğini kanıtlamış ve din-toplum ilişkilerine dönük kapsamlı bir akış açısı sunmuştur. Bu bölümde Gaspıralı’nın tarihi kişiliği, etkilendiği isimler, hakkında yapılan çalışmalar, düşüncesinin ana unsurları ele alınmakta ve özellikle hakkâniyet kavramı üzerinde durulmaktadır. Ayrıca hakkâniyet kavramı çerçevesinde din ve toplum ilişkilerine dair söylemleri de ele alınmaktadır. Çalışmada, dokümantasyon tekniği kullanılarak ilgili çalışmalar makro bir perspektife ele alınmıştır.