İslam’da ilim ve ilmî hayat deyince iki şey anlaşılır: Birincisi Kur’an-ı Kerîm’de ve hadis-i şeriflerdeki ilim ve ilmî hayat, diğer bir deyimle Hz. Peygamber ve sahabesi zamanında Hicaz’daki ilim ve ilmî hayat. Bu dönemde ilim ve ilmî hayat denilince müminler ne anlarlardı? Bu sorunun cevabı önemlidir. İkincisi ise Hz. Peygamber, ilk dört halifesi ve sahabesi zamanı da dahil olmak üzere on dört asırlık bir zamanda İslam ülkelerindeki ilim ve ilmî hayat. İlk dönemle, ondan sonraki ikinci dönem ilim ve ilmî hayat anlayışı aynı mıdır, yoksa farklı mıdır? Diğer bir deyimle ilim, fikir ve ilmî hayatta bir değişim ve gelişim süreci yaşanmış mıdır yoksa yaşanmamış mıdır? Eğer böyle bir süreç yaşanmış ise -ki yaşanmıştır- ilk dönem ilim anlayışıyla ikinci dönem ilim anlayışı arasındaki fark nedir? Bu mesele üzerinde düşünürken naklî-aklî, dinî-dünyevî ilimler ayrımına daima dikkat etmek gerekir. Zira dinî ve fer’î ilimler itibariyle birinci dönemdeki ilim ve fikir hayatı ile ikinci dönemdeki ilim ve fikir hayatı arasında ortak noktalar olduğu gibi farklı noktalar da vardır ve çoktur. Bu farklılığın sebebi bu dönemde dinî ilimlerle dünyevî ilimler arasındaki etkileşim ve ilmin gelişme sürecidir.