Tarihten Bugüne Bursa İnsanı

Cağfer Karadaş

doi:10.55709/okuokutyayinlari.73

Prof. Dr. Cagfer Karadas (ed)

Editor

Uludag University

https://orcid.org/0000-0002-4991-1329

Synopsis

The book From History to the Present: The People of Bursa is composed of discussions on the professions, temperaments, and lives of individuals who came to Bursa from various races, religions, beliefs, and regions.

The first chapter, titled “Seminars on Islamic Thought,” features articles that focus on understanding and recognizing the human being within the context of Islamic thought. Prophets—who are considered key milestones in the evolution of humanity—are examined, with particular emphasis on the final prophet, Muhammad Mustafa (peace be upon him), as an exemplary human model. Following the prophets, the first generation of Islam—the Companions (Sahaba)—is addressed as a model community.

The second chapter presents the types of individuals who appeared in Bursa starting from its conquest. Beginning with Osman Bey, who founded the Ottoman Empire and initiated the transformation of Bursa, and Emir Sultan, a key figure in the city's spiritual formation, the seminars continue with a focus on Hisar Neighborhood, the city's first settlement and neighborhood. Alongside madrasahs and scholars, religious scholars and dervishes who played crucial roles in shaping the intellectual life of Bursa are also included in the study. The guild of artisans and tradesmen—an essential pillar of society and a key factor in Bursa becoming a center of civilization—is discussed with the intent of shedding light on the present day.

The book does not overlook the presence of non-Muslims in Bursa. Groups that shaped Bursa’s demographic makeup—such as converts (muhtedis), exiles, slaves, and concubines—are also discussed. Special attention is given to the migrant population that emerged after the Ottoman-Russian War of 1293 AH / 1877–1878 CE—commonly known among the public as the 93 War. Among these, Bulgarian, Western Thracian, Batum-region immigrants, and Albanian-origin migrants are presented as case examples.

The Uludag Region Turkmens—who settled in Bursa after its conquest and formed the foundation of the city's Muslim population—are introduced with historical and socio-cultural perspectives. The final topic of the book is titled “Bursa Cemeteries and Their Inhabitants” and covers those who spent their final moments in Bursa and are buried in its cemeteries.

Keywords:

Bursa, Human Typology, People of Bursa, History of Bursa, Migration and Immigrants, Scholars and Dervishes, Non-Muslim Communities, Cemeteries of Bursa

References

Abdulaziz el-Buharî, Keşfu’l-esrâr, el-Mektebü’s-Sanayi’ 1307.
Abdülkadir Özcan, “Molla Yegâ”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2005, XXX, 265-266.
Aclunî, Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs, nşr. Ahmed el-Kallâş, Beyrut 1405/2005.
Ahatlı, Erdinç, Peygamberlik ve Hz. Peygamber’in Peygamberliği, İstanbul 2002.
Ahmet Paşa Divanı, hzr. Ali Nihat Tarlan, Ankara 1992.
Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi, İstanbul, 1974.
Algül, Hüseyin - Azamat, Nihat, “Emir Sultan”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1995, XI, 146-148.
Algül, Hüseyin, “Erguvan Bayramı” UÜ İFD, Bursa 1991, III, 89-97.
Algül, Hüseyin, Emir Sultan Bursa’da Bir Buharalı, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları 2016.
Apak, Adem, Ana Hatlarıyla İslam Öncesi Arap Tarihi ve Kültürü, İstanbul: Ensar Neşriyat 2016.
Apak, Adem, Anahatlarıyla İslâm Tarihi I, Ensar Neşriyat, İstanbul 2006.
Arpaguş, Hatice Kelpetin, Osmanlı Halkının Geleneksel İslâm Anlayışı ve Kaynakları, İstanbul 2001.
Âşıkpaşaoğlu Tarihi (Tevarih-i Âl-i Osman), Haz. N. Atsız, İstanbul, 1970.
Atlansoy, Kadir, “Edebiyat Tarihi Kaynağı Olarak Bursa Vefeyâtnâmeleri I, Mehmed b. Sa’dî’nin Bursa Vefeyâtı”, Osmanlı Araştırmaları XVIII The Journal of Ottoman Studies XVIII, İstanbul 1998, 47-67.
Aydın, İ. Hakkı - Görgün, Tahsin, “Molla Fenârî”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2005.
Ayverdi, E. Hakkı, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri, İstanbul, 1966.
Barkan, Ö. L. Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler, İÜİFM, XI, 524-570.
Barthold, V. V., İslâm Medeniyeti Tarihi, çev. M.F.Köprülü, Ankara, 1963.
Beydavî, Envarü’t-tenzîl ve esrarü’t-te’vîl, nşr. Nasurüddin Ebu Said, Beyrut: Daru Sadır 2001.
Beyhakî, Delâilü’n-Nübüvve ve Ma’rifeti Ahvâli Sahibi’ş-Şerîa, I-VII, Beyrut 1985.
Bulut, Halil İbrahim, Nübüvvetin İsbatı Açısından Hissî Mucizeler, (Basılmamış Doktora Tezi), İstan-bul 2001.
Bursa Şer’iyye Sicilleri (BŞS) A 25, A 44, A 81, B 95, A 47, A 63, B 31, B 26, B 42, B 43, A 111, A 153, A 24, A 4.
Çağrıcı, Mustafa, “Ölüm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İSAM, İstanbul, 2007, cilt 37, ss. 36-37.
Çetin, Osman, “Hacı İvaz Paşa Vakfiyesi’ndeki ‘Mühtedi Fonu’ Hakkında”, U. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Bursa 1991, sy. 3, c. 3, s. 167-175.
Çetin, Osman, Osman Gazi –Hayatı, Şahsiyeti ve Etkileri-, Köln: Plural Publications 2017.
Çetin, Osman, Sicillere göre Bursa İhtida Hareketleri ve Sosyal Sonuçları, Ankara: Türk Tarih Kurumu 1994.
Davudoğlu, Ahmed, Ölüm Daha Güzeldi, Hece Yayınları, Ankara, 2016.
Debûsî, el-Emedü’l-aksâ, (nşr. M. Abdukadir Atâ), Beyrut 1405/1985.
Demir, Şule Dilken Abdullah Münzevî ve Ulucami Kütüphânesi, UÜ SBE, Yüksek lisans tezi, Bursa 1999.
Demirağ, Banu, Manolya Ağacının Kökleri, İstanbul 2000.
Durmuş, İsmail “Teşhis”, DİA, İstanbul 2011, XXXX, 565-566.
E. Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri, İstanbul, 1966.
Ebu Bekir İbnü’l-Arabi, el-Avâsım mine’l-kavâsım, nşr. Ammar Talibî, Ebû Bekir İbnü’l-Arabî el-Kelâmiyye, Cezâir: eş-Şirketü’l-Vataniyye.
Ebû Şekûr es-Sâlimî, et-Temhîd fî beyâni’t-tevhîd, nşr. Ömür Türkmen, İstanbul: İsam 1428/2017.
Ebü’l-Bekâ, el-Külliyât, nşr. Adnan Derviş-Muhammed Masrî, Beyrut 1412/1992.
Ebü’l-Berekât en-Nesefî, Keşfu’l-esrâr, Kahire ts.’den ofset İstanbul 1986.
Ebü’l-Berekat en-Nesefî, Şerhu’l-muntahab li usûli’l-mezheb li Muhammed el-Ahsiketî, nşr. Salim Öğüt, ts. yy.
Ebü’l-Berekât en-Nesefî, Tersîrü’n-Nesefî, İstanbul 1984.
Ebü’l-Leys es-Semerkandî, Tefsîru’s-Semerkandî, nşr. Adil Ahmed-Ali Muhammed-Abdulmecid, Beyrut 1427/2006.
Ebü’l-Muîn en-Nesefî, Tabsıratü’l-edille, nşr. Hüseyin Atay, Ankara: DİB Yayınları 1993.
Efendioğlu, Mehmet, “Sahâbe”, DİA, XXXV, 491-500.
Eğri, Saddetin (2014). II. Abdülhamid Döneminde Eğitim Sisteminde Modernleşme Çabaları: Kızların Eğitimi ve Bursa İnas Rüşdiye Mektebi. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15(26), 127-148.
Ergenç, Özer, “Osmanlı Şehrindeki ‘Mahalle’nin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları, sy. 4, 1984, s. 69-78.
Erul, Bünyamin, “Hz. Peygamber’in Risâleti Öncesi Hayatına Farklı Bir Yaklaşım”, Diyanet İlmi Dergi -Peygamberimiz Hz. Muhammed Özel Sayısı-, Ankara 2003.
Evliya Çelebi, Seyahatnâme, İstanbul 1314.
Eyice, Semavi (1996). “Mezarlıklar ve Hazireler”, İslâm Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri I, Ankara: TTK Basımevi, ss. 123-134.
Fahreddîn er-Râzî, et-Tefsîru’l-Kebîr (Mefâtîhu’l-gayb), Beyrût ts. Daru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî.
Fahreddîn er-Râzî, Kitâbü’l-erbaîn fî usûli’d-dîn, nşr. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ, 1424/2004.
Gökbilgin, M. Tayyip, “Bursa’da Kuruluş Devrinin İlim Müesseseleri, İlim Adamları ve Bursa Tarihçileri Hakkında”.
Halaçoğlu, Yusuf, “Derbend”, DİA İslâm Ansiklopedisi, IX, 152.
Halil İnalcık, “Bursa”, DİA İstanbul 1992, VI, 445-449.
Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, çev. Salih Tuğ, I-II, İstanbul 1991.
Hızlı, Mefail, Osmanlı Klasik Döneminde Bursa Medreseleri, İstanbul 1998.
Hüseyin Vassaf, Bursa Hatırası, hz. Mustafa Kara, Bilal Kemikli, Dursun Gürlek, Bursa: Bursa Araş-tırmaları Merkezi, 2022.
İbn Atiyye el-Endelûsî, el-Muharraru’l-Vecîz, nşr. Abdusselam Abduşşafi Muhammed, Buyrut 1422/2001.
İbn Kayyım el-Cevziyye, Tenvîru’l-ezhan bi zikri etvârı halkı’l-insan, nşr. Ebu Usame et-Tahavî, yy. ts.
İbn Sînâ, el-İlmü’l-ledünnî, Hasan Asî, et-Tefsîru’l-Kur’ânî ve’l-lugatü’s-sûfiyye fî felsefeti İbn Sînâ içinde, Beyrut 1403/1983.
İnalcık, Halil, “II. Murad”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2006, XXXI, 171.
İpek, Nedim, Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1999.
İslâmoğlu, Mustafa, Üç Muhammed, İstanbul 2008.
Kâdî Abdulcebbâr, Tenzîhu’l-Kur’ân ani’l-metâin, Beyrut ts. eş-Şirketü’s-Şarkiyye.
Kara, Mustafa, Bursa’da Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa 1990.
Karadaş, Cağfer, “İsbat-ı Nübüvvet ve Peygamberlik ve Hz. Peygamber’in Peygamberliği Adlı Eser Üzerine”, Hadis Tetkikleri Dergisi, sy. 1, İstanbul 2003.
Karadaş, Cağfer, İslam Düşüncesinde Ahiret, Bursa 2008.
Karadaş, Cağfer, Kaderin Sırrını Anlamak, Ankara: Otto Yayınları 2018.
Karadaş, Cağfer, Kelam Düşüncesinde Evren ve İnsan, Bursa 2011.
Karadaş, Cağfer, Muhyiddin İbn Arabî ve Düşünce Dünyası, Ankara: Otto Yayınları 2018.
Karadaş, Cağfer, Sivas’tan Bir Arif Kişi Geçti: Muhyiddin İbn Arabî, Sultan Şehir Dergisi, Sivas 2007, s. 91.
Karataş, Ali İhsan, “Bursa Şer’iyye Sicilleri Işığında Osmanlı Devleti’nde Köleliğe Bir Bakış”. İstem / 9 (December 2007): 135-162.
Karataş, Ali İhsan, “Osmanlı Devleti’nde Gayrımüslimlere Tanınan Din ve Vicdan Hürriyeti”. Ulu-dağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 / 1 (Ocak 2006) s. 267-284.
Karataş, Ali İhsan, Osmanlı Dönemi Bursa Sürgünleri (18-19. Asırlar), Bursa: Emin Yayınları 2009.
Kartal, Abdullah, Abdullah Bosnevî ve Merâtib-i Vücûd Risâlesi, MÜ SBE, yüksek lisans tezi, İstanbul 1996.
Kasap, Murat, Osmanlı Arşiv Kaynaklarında 93 Harbi Batum Muhacirleri, İstanbul: Gürcistan Dostluk Derneği Yayınları 2018.
Kasap, Murat, Osmanlı Gürcüleri, İstanbul: Gürcistan Dostluk Derneği Yayınları 2010.
Kemal b. Ebî Şerîf, Kitâbü’l-Müsâmera bi şerhi’l-Müsâyera li’bni Hümâm, İstanbul 1400/1979, s. 223.
Kemaloğlu, Ayşegül İnginar, Bulgaristan’dan Türk Göçü (1985-1989), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2012.
Kemikli, Bilal, Süleyman Çelebi ve Mevlid, Ketebe Yayınları, İstanbul 2018.
Kepecioğlu, Kamil, Bursa Kütüğü I-IV, Hazırlayanlar: Hüseyin Algül – Osman Çetin – Mefail Hızlı – Mustafa Kara – M. Asım Yediyıldız, Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2009.
Koca, Ferhat, “Molla Hüsrev”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2005, XXX, 252-254.
Kuban, Doğan, Türk ve İslâm Sanatı Üzerine Denemeler (Makaleler), İstanbul, 1982.
Kucur, Sadi S. “Selçuklular”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2009, XXXVI, 384-385.
Kut, Günay “Lâmiî Çelebi”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara 2003, XVII, 96-97.
Kut, Günay, “Ahmed-i Dâî”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1988, II, 56-58.
Kut, Günay, “Ahmedî”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1988, II, 165-167.
Kut, Günay, “Ahmedî”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1988, II, 165-167.
Kut, Günay, “Lâmiî Çelebi”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara 2003, XVII, 96-97.
Kutbeddin İznikî, Mukaddime, Bursa Eski Eserler (Genel) Ktp. nr. 217, vr. 1b, 2a.
Leknevî, el-Âsâru’l-merfu’a fi’l-ahbâri’l mevdû’a, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye
Makdisî, el-Bed’ ve’t-Târîh, Paris 1899.
Mâtürîdî, Te’vîlâtü Ehli’s-Sunne, nşr. Fatıma Yusuf el-Hıyemî, Beyrut: Müessetü’r-Risâle 1425/2004
Maydaer, Saadet, “Seyyid Hüseyin Erzincani Vakfı”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16/2, 2007, s. 287-308.
Maydaer, Saadet, Osmanlı Klasik Döneminde Bursa’da Bir Semt Hisar, Bursa: Emin Yayınları, 2009.
Mehmed Neşrî, Neşrî Tarihi, haz, M. Altay Köymen, Ankara, 1983.
Mehmet Akkuş, “Vesiletü’n-Necât”, Mevlid Külliyâtı, edit: Bilal Kemikli, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, s. 79-103, https://diniyayinlar.diyanet.gov.tr/Documents/MevlidKulliyati1.pdf, 17.03.2021, 22:37.
Mermutlu, Bedri, “Şehrin Toplumsal Hayatında Bursa Ulucamii’nin Yeri”, Bursa’nın Kalbi Ulucami, Bursa 2010, s, 46-53.
Mermutlu, Bedri, “Şehrin Toplumsal Hayatında Bursa Ulucamii’nin Yeri”, Bursa’nın Kalbi Ulucami, Bursa 2010, s, 46-53.
Mermutlu, Bedri–Öcalan, Hasan Basri, Tarihi Bursa Mezarlıkları I Bursa Hazireleri, Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa 2011.
Mermutlu, Bedri-Öcalan, Hasan Basri, Tarihi Bursa Mezarlıkları II Emirsultan Mezarlığı, Bursa Bü-yükşehir Belediyesi, Bursa, 2012.
Molla Ciyûn, Nûru’l-envâr, Ebü’l-Berekât en-Nesefî, Keşfü’l-esrâr ile birlikte, Kahire ts.’den ofset İstanbul 1986.
Molla Hüsrev, Mir’âtü’l-usûl, İstanbul 1307.
Muhyiddin İbn Arabî, Muhâdaratü’l-Ebrâr, Beyrut: Daru Sadır ts.
Nâyif el-Abbas, Tehzîbü hâşiyeti’l-Beycûrî alâ’l-Cevhere fi’t-Tevhîd, Beyrut 1407/1987.
Necati Lugal Armağanı, Ankara 1968.
Nurhan Atasoy, Derviş Çeyizi, Ankara 2000.
Öcalan, Hasan Basri “Bursa Ulucami Kütüphanesi”, Bursa’nın Kalbi Ulucami, ed. Mustafa Kara-Bilal Kemikli, Bursa il Özeli İdaresi, Bursa 2009, ss. 123-131.
Öcalan, Hasan Basri, “Muradiye Camii Bahçesindeki Mezarlar”, Bursa Muradiye Semti, ed. Raif Kaplanoğlu-Aziz Elbas, Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Bursa 2008.
Öcalan, Hasan Basri-Mermutlu, Bedri, Tarihi Bursa Mezarlıkları III, cilt 1-2/ Pınarbaşı Mezarlığı, Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa 2016.
Öksüz, Y. Z., “Kutbud-Din b. Muhammed İznikî ve Mukaddime-i Kutbu’d-Din”, T. Okiç Armağanı, Ankara, 1978.
Öktem, Sadettin, “Mevlid veya Bir Medeniyet Beyannamesi”, Bir Kutlu Doğum Şaheseri Mevlit ve Süleyman Çelebi (Sempozyum Bildirileri), Ankara 2010, s, 31-32.
Özcan, Abdülkadir, “Molla Yegâ”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2005, XXX, 265-266.
Pay, Salih, Bursa İvaz Paşa Külliyesi, Bursa 1996.
Pekolcay, A. Necla, “Mevlid”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara 2004, XIX, 485-486.
Sadî, Bostan, trc. Hitmet İlaydın, İstanbul 1985.
Safedî, Keşfü’l-esrâr ve hetkü’l-estâr, nşr. Bahattin Dartma, İstanbul 2019.
Sarıçam, İbrahim, “Hz. Muhammed’in Hayatının Güncel Sunumu Üzerine Bazı Düşünce-ler”, İSTEM, yıl. 4, sy. 7, Konya 2006.
Sarmış, İbrahim, Hz. Muhammed’i Doğru Anlamak I-II, Konya 2005.
Sıddıkî, Mazharuddin, Kur’ân’da Tarih Kavramı, trc. Süleyman Kalkan, İstanbul 1990.
Şemseddin, M. Dildâr-ı Şemsî - Niyâzî-i Mısrî’nin İzinde Bir Ömür Seyahat, İstanbul 2011.
Şeyh Müfîd, Ecvibetü’l-mesaili’l-Hacibiyye, nşr. Ali el-Horasanî, Beyrut 1435/1392.
Taberî, Câmiu’l-Beyân, nşr. Abdullah et-Türkî, Kahire 1422/2001.
Tanrıkorur, Barihuda, Türkiye Mevlevîhânelerinin Mimarî Özellikleri, SÜ SBE, Konya 2000.
Tehânevî, Keşşâfu istilâhâti’l-fünûn, İstanbul 1404/1984.
Turan, Osman Selçuklular ve İslâmiyet, s. 120.
Türk, Gönül Gülşen, Bursa Tekke Kütüphâneleri, UÜ SBE, yüksek lisans tezi, Bursa 1995.
Uluslararası Hocazâde Sempozyumu (22-24 Ekim 2010 Bursa)–Bildiriler-, Ed. Tevfik Yücedoğru-Orhan Ş. Koloğlu- U. Murat Kılavuz– Kadir Gömbeyaz, Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa 2011.
Ulusoy, Mehmed Şemseddin Bursa Mezarlıkları / Göçen Ahbaba Ebced’le Selâm Karâr-ı Şemsî / Misbâr-ı Şemsi, Haz. Hasan Basri Öcalan / Bedri Mermutlu / Mustafa Kara, Osmangazi Be-lediyesi Bursa 2022.
Ulusoy, Mehmed Şemseddin, Bursa Dergâhları Yadigâr-ı Şemsi, Haz.: Mustafa Kara-Kadir Atlansoy, Osmangazi Belediyesi Yayınları, Bursa 2021.
Uzunçarşılı, İ. Hakkı Osmanlı Tarihi, Ankara 1972.
Ünver, A. Süheyl, “Bursa’da Deveciler Kabristanı Ne Oldu?”, Yeni Tarih Dünyası, Yıl: 1, Cilt: 2, Sayı: 13, (İstanbul 1954).
Yanmış, Mehmet, Bursa Dini Hayatında Süleyman Çelebi’nin Vesiletü’n Necat Adlı Şiirinin Etkilerinin Araştırılması, Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, 2010.
Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili, İstanbul ts. Eser Neşriyat.
Yediyıldız, M. Asım, Şer’iye Sicillerine Göre XVI. Yüzyıl İkinci Yarısında Bursa Esnafı ve Ekonomik Hayat, Bursa: Arasta Yayınları 2003.
Zemahşerî, el-Keşşâf, nşr. Muhammed es-Saîd Muhammed, Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, ts.